HET TRINUBIUM EN DE HEILIGE MAAGSCHAP

Een van de  legenden die de gemoederen in het Westen omstreeks 1500  danig beroerd heeft, is het verhaal over de drie huwelijken van Sint-Anna, het zogenaamde trinubium. Het trinubium vormt de grondslag voor het netwerk van de familierelaties die de voornaamste personen uit de omgeving van Christus in één genealogisch systeem bijeenbrengt. Zonder de legende van de drie huwelijken van Sint-Anna was de heilige Maagschap, die de verwanten van Christus als het ware in één familieportret verzamelt, ondenkbaar geweest. De legende verhaalt dat Anna na de dood van haar echtgenoot Joachim nog tweemaal huwde. Eerst met Cleophas, volgens sommigen de broer van Jozef, en daarna met Salomas. Uit elk huwelijk werd een dochter met de naam Maria geboren.

 

• Maria , de moeder van Jezus.

 

• Maria-Cleophas, de moeder van de apostelen Jacobus de Jongere, Jozef de  rechtvaardige, Judas Thadeus en Simon Zelotes.

 

• Maria Salomas, de moeder van Johannes de evangelist en Jacobus de oudere.

 

Ook de echtgenoten  van de drie Maria's werden aan het schema van familiebetrekkingen toegevoegd. Behalve Jozef krijgen respectievelijk Alpheus, de man van Maria Cleophas, en Zebedeus, de man van Maria Salomas, een plaats in de Heilige Maagschap.

 

 

 

Sint-Anna, de moeder van Maria en grootmoeder van Christus, wordt in de overgang van de middeleeuwen naar nieuwe tijd uitbundig vereerd. Mannen en vrouwen aan het hof en in de stad, op het land en in de kloosters laten zich meeslepen in de Anna-euforie, die omstreeks 1500 haar hoogtepunt bereikt.

 

In de devote literatuur tenslotte bespeuren we aan het eind van de vijftiende eeuw een explosieve produktie van teksten die het levensverhaal en de mirakelen van Sint Anna en haar familie beschrijven. Bovendien ontstaan er een keur van liederen, gebeden en spreuken en traktaten in verband met de devotie.

 

De populariteit van de Anna te Drieën berust niet alleen op een theologisch concept, waarin de afkomst van Christus via de vrouwelijke lijn wordt zichtbaar gemaakt of de leer van de onbevlekte ontvangenis maar ook omdat de Annadevotie van oudsher de trekken heeft van een  moedercultus. De afbeeldingen visualiseren de herkenbare en universele band tussen moeder en kind, die hier verbreed worden tot een 'maternale triade'. De Heilige Moeder Anna appelleert aan gevoelens van warmte, veiligheid en geborgenheid. De Anna devotie kon populair worden juist omdat ieder op zijn eigen manier iets in haar zag en bij de devotie betrokken voelde. Maar uiteindelijk was de grondslag voor het succes niet het hoofd maar het hart van de mensen, en leidde het besef dat deze machtige grootmoeder met haar verwanten garant stond voor een voorspoedig aards bestaan en een onbedreigde eeuwigheid tot innige en enthousiaste devotie.

 

Proto-evangelie

 

Het oudste apocriefe evangelie is het Proto-evangelie van Jacobus, die omstreeks 150 ontstaan moet zijn. In dit proto-evangelie, waarin het leven van Maria beschreven wordt, komen de namen van de ouders van Maria voor het eerst voor: Anna en Joachim. Ook wordt erin verteld dat het huwelijk van Joachim en Anna meer dan twintig jaar zonder kinderen bleef, ondanks hun vrome leven. Maar als zij in hun omgeving vernederd worden vanwege hun gebrek aan nageslacht- een grote schande voor de joden - brengt God een ommekeer in hun lot. Anna wordt op hoge leeftijd toch nog moeder. Zij zal Maria, de moeder van Christus voortbrengen. Uit deze geschiedenis komt naar voren dat Maria de vrucht is van gebed.

 

Pseudo-Mattheus evangelie

 

Volgens het Pseudo-Mattheus evangelie is Joachim geboren in de stam van Juda en woont in Jeruzalem (volgens het "Evangelie van de geboorte van Maria" in Nazareth). Hij is een vroom man die zijn bezittingen al vanaf zijn vijftiende in drieën deelt. Eén deel geeft hij aan de wezen, weduwen, vreemden en armen, het tweede deel geeft hij aan hen die de eredienst verzorgen, en het derde deel is bestemd voor eigen gebruik. Als hij twintig jaar is, huwt hij met Anna, de dochter van Achar (of Nathan), uit de stam Juda en het geslacht van David. Zij blijven twintig jaren zonder kinderen. Tijdens het Feest van de Tempelvernieuwing wil Joachim een offer brengen, maar de dienstdoende priester Ruben weigert hem op ruwe wijze omdat hij geen kinderen heeft.  Beschaamd trekt Joachim zich daarop terug bij zijn herders in de bergen en begeeft zich met hen naar een ver verwijderde landstreek. Vijf maanden ontvangt Anna van hem geen enkel bericht. Ze klaagt dat ze èn geen kinderen èn geen man heeft. Diep bedroefd gaat ze naar de boomgaard, waar ze een mussennest ziet in een laurierboom. Ze heft een klaagzang aan. Dan doet Anna de belofte dat zij, mocht zij alsnog een kind baren, het zal afstaan voor de dienst van God. Direct daarop verschijnt een engel die haar de geboorte van Christus aankondigt. Verbijsterd door het visioen trekt zij zich een dag en een nacht terug in haar slaapkamer. Dan roept zij haar dienstmaagd Judith, die al die tijd niet naar haar meesteres heeft omgezien. In een twistgesprek verwijt Judith haar meesteres dat ze onvruchtbaar is. Intussen is een engel in de gedaante van een jongeling naar Joachim gegaan. Hij vraagt hem waarom hij niet terugkeert naar zijn echtgenote. Joachim vertelt wat hem is overkomen. Dan maakt de jongeling zich bekend en belooft dat Joachim en Anna een dochter zullen krijgen die in de tempel zal worden opgevoed. Joachim bereidt een offer en in de rook daarvan stijgt de engel ten hemel. De herders die naar hem op zoek zijn gegaan, vinden Joachim in gebed. Toch aarzelt hij om terug te gaan. In een droom spoort de engel hem aan te vertrekken. In dertig dagen bereikt Joachim de stad. Intussen heeft de engel aan Anna gezegd naar de Gouden Poort in Jeruzalem te gaan. Ze moet daar lang wachten en valt flauw. Als ze weer bijkomt, ziet zij Joachim met zijn kudden aankomen. Samen keren ze huiswaarts en brengen een offer als dank voor de vervulling van Gods belofte. Na negen maanden wordt Maria geboren. Op driejarige leeftijd wordt ze naar de tempel gebracht waar ze danst op de treden van het brandofferaltaar. Anna zingt daarbij een loflied: "De onvruchtbare is moeder geworden en zij heeft gebaard vreugde en blijdschap voor Israël".

Panel

Döring, Hans (ca. 1490- post-1557 Hessen)

Germany, Hessen

Triptych with the maidenhood of St Anne 1515

 

Middle: Mary with Christ, to her left, Joseph, right Anne, with behind her Joachim, Cleophas and Salome.

Left wing: Mary Salome with Zebedee and her sons James the Elder and John the Evangelist.

Right wing: Mary Cleophas with Alpheus and her sons James the Younger, Simon the Zealot and Judas Thaddeus.

Hinged middle panel: Hercules and the Nemean lion (left) and Hercules and the centaur Nessus (right)

Hinged Left-hand panel: Hercules slays the snake at the river

Sangarius.

Hinged Right-hand panel: Satyr playing the flute and sleeping nymph.

Doring was a pupil of Lucas Cranach the Elder.

The object was earlier attributed to Hans Dürer

Formerly belonged to Count Orsetti, Lucca, subsequently auctioned:

Sedemeyer, Paris (cat.1913) and subsequently at Marcel von Nemes,

Munich.

 

The Virgin Mary, daughter of Anne and Joachim, is not dressed in her characteristic red robe and blue cloak, but she does look like a mother of a heavenly king, in striking contrast to her naked son and her modestly dressed husband Joseph. The right wing of the triptych depicts Mary, daughter of Anne and Cleophas, with her husband Alpheus and her four sons James the Younger, Joseph the Just, Simon the Zealot and Judas Thaddeus. These last four all look like small children or babies in this scene, but they were later to become apostles, just like the two siblings on the left panel.

Zebedee, Marys third husband, wearing a bright white coat, turns his back on the beholder. He doesnt even look at his boys, John the Evangelist and James the Elder. We recognize John, the adult-like child sitting on the ground, by the fact that he is reading a book, a reference to his future as the fourth evangelist. The mullet-coloured parts of the panel are most important, but lets focus for a moment on the monochrome scenes that adorn the upper part of the polyptich. They depict three of the so-called labours of Hercules and a fourth classical theme. From left to right we see: Hercules killing a snake, Hercules fighting the Nemean lion, Hercules doing combat with a centaur, and a satyr playing the flute for a sleeping nymph. It may to us seem somewhat sacrilegious to associate Hercules with the holy family, but in Renaissance times it was usual to draw parallels between Christ and the superhuman classical hero.

In the mid-fifteenth century, a nun had had a vision of Saint Anne and her three daughters. This must have been the origin of the holy womans legend, for subsequently, a large number of devout writings about her emerged. Around the year 1500 Annes popularity was enormous, and a painting dated 1515 that is centred around her should not surprise us. Apart from the fact that the holy family was not painted in its entirety before the fifteenth century, it is obviously a work of the Renaissance because of the realistic landscape and sky that serves as a backdrop. The piece is signed on the middle panel; on a stone at the bottom is written: H D 1515. These initials gave rise to the assumption that Hans Drer was the author of this painting. Nowadays, however, it is ascribed to Hans Döring, a follower and pupil of Lucas Cranach the Older. The triptych (a painting consisting of three different panels) shows Anne, her three successive husbands, the three daughters she had by them, all called Mary, their husbands and their children. Anne is depicted with her first and most important daughter Mary, mother of Christ, on the middle panel.

She is dressed in red, accompanied by her first husband Joachim, his left hand on her shoulder, his right hand stretched out to the baby Jesus to show him an apple, symbol of the Fall. The two persons standing behind Joachim are Cleophas, the man Anne married after Joachim died, and Salomas, the man who became her husband after Cleophas death.